ساز و کارهای کشف دلالت متنی در نگاه اخباریان

تعریف مسئله و تبیین موضوع: یکی از جریان های مهم فکری که در قرن یازدهم، پیرامون نحوه کشف احکام شرعی شکل گرفت جریان اخباریگری است. اخباریان در یک تعریف معمول، کسانی هستند که در استنباط احکام شرعی به نصوص قرآن و احادیث بسنده کرده و سایر منابع را قبول ندارند. بنابر این تعریف، این مکتب توسط محمد امین استر آبادی بنیان گذاری شده و در مقابل مکتب اصولیان قرار گرفته است. تفاوت هایی بین اخباریان و اصولیان ذکر شده است که اهم آن ها تفاوت در منابع استنباط است. درباره منابع استنباط نزد اخباریان، پژوهش هایی انجام گرفته است، به عنوان مثال رساله دکتری با عنوان «شیوه ارزیابی حدیث نزد اخباریان و تطبیق آن با دیدگاه اصولیان» به بیان نحوه ارزیابی سند حدیث از نگاه اخباریان و اصولیان پرداخته است، یا رساله دیگری تحت عنوان «رابطه اجتهاد و اخباریگری» و «منابع استنباط نزد اخباریین و اصولیین» به بیان تفاوت اخباریان و اصولیان از حیث منابع استنباط پرداخته اند؛ اما در این میان پرسشی که کمتر بدان پرداخته شده، روش برداشت یا استنباط اخباریان از متن کتاب و سنت، یعنی دو منبع مشترک استنباطی اخباریان و اصولیان است. آنچه در این پژوهش به دنبال آن هستیم این است که آیا اخباریان نیز مانند اصولیان روش خاصی برای استنباط خود از متون آیات و روایات دارند یا خیر؟ در نگاه آغازین، این گونه به نظر می رسد که اخباریان، اصول خاصی در زمینه برداشت از متن قائل نیستند. این پیش زمینه ذهنی شاید ناشی از تعریفی از اخباریان باشد که آن ها را ضد اصول فقه و در مقابل اصولیان قرار داده است؛ اما آنچه با بررسی بیشتر آثار اخباریان در زمینه نگاهشان به اصول فقه، روشن می گردد این است که اخباریان نیز به اصول فقه اهتمام دارند و معمولاً آنچه برخی از اخباریان از آن منع می کنند عمل به ظن و استفاده از عقل مستقل در کشف احکام و مباحثی از این دست است. همین مطلب باعث شده که حتی الامکان مباحث این پژوهش برگرفته از آثار اخباریان باشد و حتی مقدمات بحث و تحریر محل نزاع و ... نیز از همین آثار نقل شود تا تفکر اصولی اخباریان بیشتر معرفی گردد. برخی از مباحثی که اصولیان در کتب خود طرح کرده اند، در کتب اخباریان جایگاهی نداشته و مورد بررسی قرار نگرفته است، مانند مبحث صحیح و اعم، به همین دلیل در این پژوهش نیز ذکری از این گونه مباحث به میان نیامده است. آنچه در این رساله محل بحث است، مباحث وآرای اصولی اخباریان است؛ مراد از آرا در اینجا، آن دیدگاه هایی است که به صراحت بیان شده اند، نه مواردی که با تحلیل عمیق یک فتوای فقهی برای رسیدن به رأی اصولی یک فقیه صورت می پذیرد. ضرورت تحقیق و هدف: با توجه به اینکه اخباریگری به عنوان یک مکتب فقهی در بین فقهای امامیه مطرح است و نیز با توجه به اشتراک کلی قرآن و سنت به عنوان منبع استنباط احکام، میان اخباریان و اصولیان و نزدیک بودن کاربرد این دو منبع در عرصه فقه و به ویژه با توجه به متن گرایی در فقه، بررسی شیوه استنباط فقهای این مکتب از متون ضروری به نظر می رسد؛ علاوه بر این، تفاوت روش اخباریان در استدلال بر مباحث اصولی که بیشتر همراه با استدلال به روایات است، می تواند بر غنای مباحث اصول فقهی در دوران معاصر بیفزاید و مطالب جدیدی را به مباحث اصول فقهی معرفی کند. پرسش اساسی تحقیق: پرسش اساسی این پژوهش این است که، سازوکارهای برداشت از متن نزد اخباریان چیست؟ البته برای پاسخ به این پرسش پاسخ به دو سوال مقدماتی ضروری به نظر می رسد: 1. ملاک شناخت فقهای اخباری چیست؟ 2. شخصیت های اخباری از لحاظ مصداقی چه کسانی هستند؟ فرضیه یا پاسخ احتمالی تحقیق: - پاسخ کامل به پرسش اساسی این پژوهش، تنها با بررسی دقیق آثار و دیدگاه های اخباریان قابل بیان است؛ اما اجمال پاسخ به سوال آن است که اخباریان نیز مانند اصولیان در اکثر موارد در برداشت از متن قائل به ضوابط خاصی هستند، به عنوان مثال: اخباریان مفهوم مخالف را حجت نمی دانند، امر را حقیقت در وجوب و نهی را حقیقت در تحریم می دانند، عام پس از تخصیص را حجت می دانند، عمل به عام قبل از فحص از مخصص را جایز نمی دانند و... ؛البته اخباریان نیز مانند اصولیان در برخی مسائل با هم اختلاف نظر دارند. اما پاسخ احتمالی به دو سوال فرعی این است که 1. ملاک خاصی برای شناخت فقهای اخباری و تمییز دقیق آنان از فقهای اصولی وجود ندارد. 2. با مراجعه به کتب تراجم رجال و کتاب شناسی می توان شخصیت هایی که اخباری معرفی شده اند را شناخت و لیست دقیقی از آن ها تهیه نمود. اخباریان سازوکارهایی برای استنباط از کتاب و سنت دارند که در برخی از کتب خود به ذکر آن ها پرداخته اند. پیشینه تحقیق (کارهایی که تاکنون در این زمینه انجام گرفته است): در مورد اخباریان برخی کارهای پژوهشی انجام شده است که هرچند ارتباط مستقیم به این مبحث ندارند ولی برای این تحقیق راه گشا خواهند بود از جمله این پژوهش ها عبارت اند از: کتاب: اخباریگری، ابراهیم بهشتی. مصادر الاستنباط بین الاصولیین و الاخباریین، اثر محمد عبد الحسن محسن الغراوی. المحاکمه بین الاصولیین و الاخباریین، شیخ محمد باقر قائنی بیرجندی. رساله دکتری: شیوه ارزیابی حدیث نزد اخباریان و تطبیق آن با دیدگاه اصولیان، محمد علی موحدی. رابطه اجتهاد و اخباریگری، محسن جهانگیری. منابع استنباط نزد اخباریین و اصولیین، منصور درخشنده. مقاله: دورنمائی از تفکّر اخباری گری، مهدی اسلامی. الحرکه الاخباریه وحقیقه الصراع الاصولیه، جودت القزوینی. اخباریان و نقش آنان در تاریخ شیعه، علی رعدی. آثار مثبت و منفی حرکت اخباریان، محسن جهانگیری. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است؟ دریافت ساز و کارهای اخباریون در برداشت از متن می تواند روشنگر روش متفاوتی در برداشت از متن باشد که در استنباط احکام از متون راه گشا است. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟ در زمینه شیوه های استنباط اخباریان از متن و تفاوتی که این شیوه ها با شیوه های اصولیان در استنباط از کتاب و سنت دارد، پژوهش مستقلی وجود ندارد و این پژوهش به عنوان اولین پژوهش موجود در این زمینه به حساب می آید. منابع مورد استفاده در این پژوهش از تمام کتبی که از اخباریان در دسترس بوده استفاده شده است؛ این کتب اعم اند از کتبی که دارای نسخه دیجیتال هستند، کتبی که نسخه چاپی دارند و کتب خطی؛ کتب خطی که در این کار مورد بررسی قرار گرفته حدود صد نسخه است که برخی از نسخ مشتمل بر چند کتاب هستند؛ حدود سی نسخه از مجموع کتب خطی بررسی شده، حاوی مطالب مرتبط با موضوع بوده و در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. نحوه بیان مطالب اصولی در آثار اخباریان متفاوت است: برخی کتب اخباریان به طور کامل به مباحث اصولی اختصاص یافته است، مانند هدایه الابرار، اثر شیخ حسین کرکی و فوائد الغرویه، اثر ابوالحسن فتونی. برخی از کتب اخباریان حاوی مقدمه اصولی است، مانند کتاب الحدائق الناضره، اثر شیخ یوسف بحرانی که در مقدمه آن دوازده بحث اصولی مطرح شده است و همچنین مانند کتاب حجه الاسلام فی شرح تهذیب الاحکام، اثر محمد طاهر قمی که در مقدمه آن تقریباً یک دوره کامل اصول فقه به طور مفصل بیان شده است. در برخی از کتب که به فوائد متفاوت فقهی، کلامی، تفسیری و ... پرداخته شده است، چند فایده نیز به مطالب اصول فقهی اختصاص یافته است، مانند فوائد الطوسیه و فصول المهمه اثر شیخ حر عاملی، الدرر النجفیه، اثر شیخ یوسف بحرانی. برخی از اخباریان مطالب اصولی خود را در ضمن مباحث فقهی به مناسبت مسائل مختلف، بیان کرده اند، مانند فیض کاشانی در کتاب معتصم الشیعه فی أحکام الشریعه. برخی از اخباریان نیز در ضمن کتب حدیثی خود مباحث اصول فقهی نیز بیان کرده اند، مانند شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه و علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار و کتاب ملاذ الاخیار. مراحل انجام پژوهش برای شناخت ساز و کارهای استنباط اخباریان از متن، مراحلی طی شده است که اولین قدم، شناخت جامعه فقهای اخباری است تا بتوان با بررسی آثارشان به شیوه های استنباط آنان از متون دست یافت. با وجود پژوهش های بسیاری که در مورد این مکتب انجام گرفته، اما ملاک دقیقی برای شناخت فقهای این مکتب ارائه نشده است؛ برای رسیدن به این ملاک، ملاک های احتمالی اخباری بودن یک فقیه به طور مفصل مورد بررسی قرار گرفته، ولی هیچ یک از این احتمالات نشان دهنده ملاک واقعی در این زمینه نیست. آخرین راهی که برای شناخت مصداقی اخباریان به نظر می رسد، تعریف سایر علما از هر فقیه است که بدین منظور حدود چهل کتاب از کتب تراجم رجال و کتاب-شناسی مورد بررسی عمیق قرار گرفته و فقهای اخباری بدین ترتیب شناسایی شده اند. این نوشته پس از شناسایی فقهای اخباری، وارد گام بعدی که شناسایی کامل آثار این فقها است شده؛ پس از شناسایی آثار در گام بعد شناسایی محتوای این کتب مورد توجه قرار گرفته است که در برخی موارد در معاجم کتاب شناسی محتوای آن بیان شده و در برخی موارد با پیدا کردن کتاب به محتوای آن دسترسی حاصل شده است. نا گفته نماند شناسایی محتوای این کتب دشواری های خاص خود را به همراه داشته است؛ به دلیل اینکه اکثر آثار فقهای اخباری، نسخه دیجیتال یا چاپی نداشته و دشواری یافتن کتب خطی از طرفی و بررسی محتوای آن ها از طرف دیگر، بر کسانی که با این نوع کتب سر و کار داشته اند، مخفی نیست. حُسن کار با نسخه های دیجیتال این است که با یک جستجوی ساده می توان از وجود یا عدم وجود محتوای مورد نظر در یک کتاب آگاه شد. کار با نسخه های چاپی نیز با توجه داشتن فهرست مشخص، کار به نسبت سهلی است؛ اما بررسی نسخه-های خطی که نه فقط فهرست، بلکه در مواردی، نام مولف و شماره صفحه نیز ندارند، مستلزم بررسی تمام کتاب برای یافتن نکات مرتبط است . گام بعدی در این پژوهش، نگارش بدنه اصلی بوده است که با فیش برداری از کتب موجود اخباریان، اعم از نسخه های دیجیتالی، نسخه های چاپی و نسخه های خطی، صورت پذیرفته است. در شروع کار تصور می شد که اخباریان مباحث اصولی محدودی داشته باشند، به همین دلیل سعی بر آن بود که اصل مطالب از کتب اصولیان مطرح شود و در ضمن آن دیدگاه های اخباریان نیز بیان شود؛ اما در اواسط فیش برداری، گستره مباحث اصولی اخباریان بیشتر آشکار شد؛ بنابراین با توجه به هدف پژوهش که معرفی دیدگاه های اصولی اخباریان در زمینه کشف دلالت متنی است، حتی الامکان سعی شده است از مطالب فقهای اخباری استفاده شود تا هر چه بیشتر گستره تفکر اصولی اخباریان نمایش داده شود؛ به همین منظور سعی شده، حتی مقدمات مباحث و همچنین دیدگاه های موجود در هر مسئله، از کتب اخباریان نقل شود. به طور کلی در این پژوهش در حد امکان سعی شده است، اصول فقه اخباریان، به طور خالص و بدون بیان دیدگاه های اصولیان ذکر گردد، با این هدف که فضای تفکر اصولی اخباریان، منهای دیدگاه های اصولیان، به خوبی تصویر گردد. فقهای اخباری معمولاً کتاب اصولی مستقل ندارند به همین دلیل مباحث اصولی خود را در ضمن مباحث فقهی مطرح کرده اند؛ در برخی موارد در کتبی به فوائد مختلف فقهی، کلامی، نحوی و ... اختصاص داده اند، چند فایده اصولی نیز بیان کرده اند، مانند فوائد الطوسیه اثر شیخ حر عاملی؛ در برخی موارد نیز در مقدمه کتب فقهی یا حدیثی خود، مباحث اصولی خود را بیان کرده اند، مانند مقدمات کتاب الحدائق الناضره فی احکام عتره الطاهره اثر محدث بحرانی و حجه الاسلام فی شرح تهذیب الاحکام اثر ملا محمد طاهر قمی. این پراکندگی مباحث اصولی، از طرفی یافتن مطالب مورد نظر در این کتب را دشوار کرده که مستلزم مطالعه تمام کتاب و یافتن مطالب است و از طرفی تا حدی بر بیان مطالب این نوشته نیز تأثیر گذاشته و به همین دلیل با بیان یک جمع بندی در پایان هر مسئله و بحث، سعی در انسجام بخشی بیشتر به مباحث شده است. رسیدن به آرای اصولی یک فقیه که کتاب اصول فقهی ندارد از دو راه میسر است، یک راه اینکه با تحلیل دقیق آرای فقهی او به دیدگاه های اصولیش رسید؛ راه دیگر این است که اظهار نظرهای اصولی او را از آثار مختلفش استخراج کرد. شیوه اول معمولاً در مورد آرای اصولی یک فقیه و یا حتی بخشی از آرای اصولی او قابل استفاده است؛ اما با توجه به اینکه یکی از اهداف این پژوهش که دسترسی به آرا و مباحث اصول فقهی اخباریان است، شیوه دوم مناسب تر است؛ زیرا از طرفی استفاده از راه اول با توجه به گستردگی آثار اخباریان ممکن نیست و از طرف دیگر شیوه بحث اصولی یک فقیه از این طریق قابل شناسایی نیست، بلکه صرف نتیجه که همان دیدگاه اصولی فقیه است قابل کشف است. در این نوشته سعی شده تمام آرا و مباحث اصولی فقهای اخباری که ارتباط به استنباط از متن دارد مطرح گردد؛ ولی موجود نبودن برخی از کتب خطی و همچنین در دسترس نبودن برخی از آثار اخباریان، مانع از بررسی تمام آثار آنان گردیده است؛ بنابراین نتایج ذکر شده در این پژوهش ماحصل بررسی آثار موجود و در دسترس اخباریان است و اگر در طول مباحث دیدگاهی توسط نگارنده به اخباریان نسبت داده شده، تسامح در عبارت است و مراد اخباریانی هستند که به دیدگاهشان دسترسی حاصل شده است. در پایان باید به این نکته اشاره کرد که این نوشته اولین پژوهش موجود در این زمینه است و بدیهی است که خالی از اشکال نیست؛ اما آنچه به نویسنده جرأت ورود به این وادی را داده، وارد نشدن بزرگان به این موضوع است که امید است این ورود، فتح بابی بر پرداختن عمیق به دیدگاه های اصولی اخباریان باشد.